लेखक 'लिहितो' म्हणजे नेमकं काय करतो?
लेखक का लिहितो? हा प्रश्न प्रत्येक काळात विचारला गेला आहे. आणि त्या- त्या काळातल्या लेखकांनी आपापल्या परीने या प्रश्नाचे उत्तर देण्याचा प्रयत्न केला आहे. जगभरात एकाच वेळी हजारो लेखक- कवी काही ना काही लिहीत असतात. यापैकी अनेकांना ‘लेखक’ म्हणून वाचकांकडून मान्यता मिळते. अशी मान्यता मिळालेल्या लेखकांचा मग लेखक म्हणून मोठा लौकिक वाढतो. लौकिक वाढलेले लेखक इतरांसाठी प्रेरणादायी ठरतात. वाचक त्यांच्या लेखनावर प्रचंड प्रेम करतात. त्या लेखकाला सर्वार्थाने समजून घेण्याचा प्रयत्न केला जातो. मात्र तरीही लेखक का लिहितो? या प्रश्नाचं सर्वसमावेशक उत्तर कधीच मिळत नाही. लेखक लिहितो म्हणजे नेमकं काय करतो तर तो एखादी संहिता वाचकांपुढे ठेवतो, एवढाच लेखक असण्याचा अर्थ असतो का? लेखकाला ‘लेखकपण’ देणारी अशी कोणती क्षमता लेखकाडे असते? ती क्षमता नैसर्गिक असते की त्याने ती प्रयत्नपूर्वक कमावलेली असते? लेखकाकडे कोणती जीवनदृष्टी असते? या जीवनदृष्टीचा त्याच्या कलानिर्मितीवर काही परिणाम होतो का? असे असंख्य प्रश्न असतात. ‘लेखक म्हणजे साहित्यनिर्मिती करण्याची क्षमता असणारी व्यक्ती. साहित्याचा विचार करताना एक प्रतिभावंत म्हणून लेखकाचा विचार करणे योग्य ठरत असले तरी प्रतिभावंत असणारी ही व्यक्ती विशिष्ट समाजाचा एक घटक असते, हे विसरता येत नाही.’ (दिगंबर पाध्ये : १९९८, पृष्ठ ३) मग लेखक जर समाजाचा घटक असेल तर त्याला समाजातील सर्व रीतिरिवाजांचा स्वीकार करणे किंवा समाजरूढ असलेली मूल्यव्यवस्था स्वीकारणे अनिवार्य असते का? लेखक ‘व्यक्ती’ म्हणून या सगळ्या पारंपरिक घटितांचा स्वीकार करतो की लेखक म्हणून नकार देतो? तर या दोन्ही शक्यता असतात. लेखकाने विशिष्ट स्वरूपाच्या मूल्यव्यवस्थेचा स्वीकार करण्यास नकार देणे या घटनेमागे त्याचा एक विचार असू शकतो. या विचारालाच आपण ‘भूमिका’ म्हणूयात. स्वीकार किंवा नकाराची भूमिका घेणे, यामागे नेमका कोणता कार्यकारणभाव असतो? लेखक पूर्णपणे एखाद्या परंपरेला नाकारतो की अंशतः नाकारतो? लेखकाच्या वैयक्तिक आवडीनिवडी इथे महत्त्वाच्या असतात की, समाज समजून घेण्याचे त्याचे स्वतःचे संदर्भक्षेत्र असते? नीती- अनीतीचे किंवा मानवी जगण्याविषयीचे असंख्य प्रश्न त्याचा आस्थाविषय होण्यामागे कोणते वास्तव असते? या सगळ्या प्रश्नांची निश्चित उत्तरे मिळतीलच याची शाश्वती नसली तरी काही प्रश्नांच्या किमान जवळ जाता येते.
लेखक हा समाजाचाच एक भाग असतो, हे मात्र आपल्याला पूर्णपणे स्वीकारावे लागते. कारण कोणताही लेखक आपली भाषा, संस्कृती आणि सहजीवनाच्या परस्परसंबंधाचा जीवनाशय समाजातूनच घेत असतो. थोडक्यात समाज हा लेखकाच्या निर्मितीचा पाया असतो. समाजाशिवाय भाषा संभवत नाही. समाजाशिवाय संस्कृती, परंपरा अस्तित्वात येत नाही. त्यामुळे लेखकाच्या कोणत्याही निर्मितीचा थेट संबंध हा समाजाशीच असतो. त्याअर्थाने लेखन भोवतालाचा जसा शोध असतो, तसाच तो स्व- चाही शोध असतो. अर्थात हा शोध सरळ सरळ घेता येत नाही. त्यासाठी त्याला विविध स्वरूपाच्या जीवनानुभवाला सामोरे जावे लागते. तत्त्वज्ञान किंवा विविध विचारधारांचा प्रभाव अनेकदा लेखकांवर असतो. या प्रभावातून तो आपला मूल्याविष्कार करत असतो. लेखनातून प्रकटणारी जीवननिष्ठा किंवा अनुभूती ही अंतिमत: सामाजिक असते. कोणताही लेखक हा एखाद्या साहित्य परंपरेचे अनुसरण करत असतो. कलाकृती ही व्यक्तीमनाची निर्मिती असली तरी तिला व्यापक सामाजिक संदर्भ असतोच. लेखकाचा सामाजिक परिप्रेक्ष्य जितका विस्तृत किंवा व्यापक असेल तेवढेच त्याचे लेखन अधिक श्रेष्ठ करण्याची शक्यता असते. लेखनातून लेखकाचा जीवनविषयक दृष्टिकोन प्रकट होत असतो. जीवनाचे मर्म समजून घेण्याची क्षमता त्याच्यात असेल तरच समाजमनाची चिकित्सा तो करू शकतो. लेखन ही एक प्रतिक्रिया असते. व्यापक अर्थाने जीवनाला परिपूर्ण करण्याचा तो एक प्रयत्न असतो. अपूर्णता किंवा अस्वस्थतेची जाणीव लेखकाला निर्मितीसाठी प्रेरित करत असते. मानसिक स्तरावर या अवस्थेचा क्षोभ झाला की लेखक लिहायला उद्युक्त होतो. लेखक ‘लिहितो’ म्हणजे काय करतो? तर तो प्रस्थापित मूल्यव्यवस्थेतील ताणेबाणे समजून घेतो. जे पटतं त्याचा स्वीकार करतो. जे पटत नाही त्याला छेद देतो. थोडक्यात कोणत्याही लेखकाचं नातं हे मूल्यव्यवस्थेशी, परंपरेशी असतंच असतं. मूल्यव्यवस्था म्हणजे समाजाने स्वीकारलेली जीवन जगण्यासाठीची संरचना. कृषी, धार्मिक, सांस्कृतिक, पारंपरिक वगैरे.
लेखक दृश्य- अदृश्यपणे पूर्वकाळ आणि समकाळाचे वाचन करत असतोच. किंबहुना असे वाचन करणे ही चांगल्या लेखनाची पूर्वअटच म्हणूयात. कारण परंपरा समजून घेतल्याशिवाय सांस्कृतिक भोवतालाचा अर्थ उलगडत नाही. समाजातील सत्तासंघर्ष, नातेसंबंध, मूल्यऱ्हास, लोकभावना, विविध विचारधारा- वाद, अनाकलनीय गुंतागुंत या आणि अशा असंख्य गोष्टी लेखकाच्या आकलन क्षमतेला वेढून टाकतात. लेखक या घटनांचा अर्थ लावण्याचा, संगती लावण्याचा प्रयत्न करतो. तो आपल्या क्षमतेने अनुभवाची पुनर्निर्मिती करतो. आदिम धारणांना नव्या परिप्रेक्ष्यात समजून घेतो. अस्मिता, भावना, श्रद्धा, विज्ञान आणि उत्तर आधुनिक जगण्यातील विविध पेच हे लेखकाचे आस्थाविषय असतात. निसर्ग, लैंगिकता, मानवी स्वभाव, मिथके, पुराणे, हिंसा, युद्ध, जन्म-मृत्यू, जागतिक उलथापालथी, अनिश्चितता, असुरक्षितता त्याला अस्वस्थ करते. कोणताही लेखक वास्तव आणि कल्पिताच्या सरमिसळीतून एका नव्या जगाची निर्मिती करत असतो. अर्थात ही निर्मिती सोपी नसते. लोकभावना आणि विविध स्वरूपाचे दबाव प्रसंगी लेखकावर प्रभाव टाकतात. या प्रभावामुळे अनेकदा लेखक अस्वस्थ होतो. निर्मितीचे सत्य सांगण्याचे बळ गमावून बसतो. बहुतांशी लेखक मात्र निडरपणे लिहितात, बोलतात. जनतेचे जिव्हाळ्याचे प्रश्न उजागर करतात. सत्यशोधकवृत्तीने ते जीवनमूल्यांना उभारी देतात. लेखक समाजाला नेहमीच स्थैर्य देण्याचे काम करतो. मानवी प्रतिष्ठेचा पुरस्कार करतो. आणि कोणताही चांगला लेखक धर्मनिरपेक्ष लोकशाही मूल्यांसाठी संघर्ष करू पाहतो. विशेषतः स्वातंत्र्योत्तर काळात जे नवनवे साहित्यप्रवाह अस्तित्वात आले, या प्रवाहांनी सामाजिक पुनर्रचना करण्याचा प्रयत्न केला आहे. कोणत्याही काळात विशिष्ट स्वरूपाच्या नैतिक प्रेरणा कार्यरत असतात. या प्रेरणा लेखकाला नवी विवेकदृष्टी देतात. यातूनच त्याची ‘लेखक’ ही प्रतिमा अधिक ठळक होत जाते.
मराठी कवितेला आणि एकूणच मराठी साहित्याला सर्वार्थाने संपन्न करणारी परंपरा म्हणजे संतपरंपरा. कोणत्याही प्रकारचा राजाश्रय नसतानादेखील संतकवींनी समूहमनाच्या व्यापक हिताचा विचार करणारी श्रेष्ठ कविता लिहिली. कवी आणि कवितेचे अस्सलत्व किंवा स्वत्व टिकवून या परंपरेने तथाकथित अभिजन परंपरेला छेद देऊन स्वभाषेत लेखन केले. संतपरंपरेचे हे सांस्कृतिक कार्य खूप मौलिक आहे. या परंपरेतील कवींनी केवळ लिहिलेच असे नाही, तर समाजाला जगण्याचा एक नवा दृष्टिकोन आणि विचार दिला. कोणत्याही लेखकाने असा दृष्टिकोन द्यायला हवा. कारण कोणत्याही निर्मितीचा किंवा लेखनाचा संबंध हा थेट सामाजिक आणि राजकीय घडामोडींशी असू शकतो. समूहभावना आणि माणसांचा लौकिक व्यवहार हा साहित्याच्या केंद्रस्थानी असतो. साहित्याला समाजातूनच आशयद्रव्य मिळते. काळानुरूप समाजजीवनात स्थित्यंतरे किंवा बदल होतात. जीवनव्यवहारासह समग्र जगणे बदलते. परिणामी लेखनाचे संदर्भही बदलत जातात. लोकांच्या सांस्कृतिक गरजा बदलतात. व्यवसाय बदलतात. उत्पादन व्यवस्था, जातीव्यवस्था बदलते. सत्ता आणि राजकारण बदलते. थोडक्यात काय तर अगदी इतिहास- भूगोलासह धर्मशास्त्र, तर्कशास्त्र, नीतिशास्त्र, विज्ञान- तंत्रज्ञानही बदलते. एवढेच नव्हे तर समग्र समाजस्थिती बदलते. अशावेळी सद्सद्विवेकबुद्धीने लेखक आपले चारित्र्य जपतो. नैतिकदृष्ट्या जे योग्य असेल त्याविषयी तो लिहितो.
विसाव्या शतकातील एक श्रेष्ठ लेखक आणि पत्रकार जॉर्ज ऑर्वेल याने १९४६ साली Why I Write? (मी का लिहितो?) या शीर्षकाचा एक लेख लिहिला आहे. (जॉर्ज ऑर्वेल, अनुवाद आणि भाषांतर : मनोज पाथरकर, २०२२) या लेखात लेखकाच्या लिहिण्याचे चार हेतू त्याने सांगितले आहेत. पहिला हेतू म्हणजे केवळ ‘मी’ पणा- म्हणजे आपली हुशारी सर्वांसमोर मांडणे. चारचौघांच्या चर्चेचा विषय होणे. आणि मृत्यूनंतर कीर्तीरूपी उरावे. (भारतीय साहित्य परंपरेत संस्कृत मीमांसकांनी साहित्यनिर्मितीची जी काही प्रयोजने सांगितली आहेत त्यात यश, कीर्ती वगैरे प्रयोजने आहेतच) ‘सौंदर्याचे कौतुक आणि ‘ऐतिहासिक उर्मी’ असे काही हेतू ऑरवेल सांगतो. पण ‘राजकीयही हेतु’ला तो अधिक प्राधान्य देतो. कोणतेही पुस्तक खऱ्या अर्थाने राजकीय भूमिकेशिवाय लिहिले जाऊ शकत नाही, असे तो म्हणतो. अर्थात राजकारण हा शब्द त्याने व्यापक अर्थाने वापरला आहे. परंतु एक मात्र खरे कोणत्याही लेखकाच्या निर्मितीमागची भूमिका निश्चित असेल तर त्याच्या लेखनात संदिग्धता नसते. ऑर्वेलचा संदर्भ द्यायचा तर ‘लिहिताना मी कलाकृती निर्माण करण्याच्या उद्देशाने सुरुवात करत नाही. मी लिहितो कारण मला असत्य उघडे पाडून सत्याकडे लक्ष वेधायचे असते’. असे तो म्हणतो. आपल्याकडे एकोणिसाव्या शतकातील लेखकांनी आणि विचारवंतांनी प्रामुख्याने हेच कार्य केले आहे. त्यांच्या लेखनामुळे समाजात विवेकशीलता वाढली हे मान्यच करावे लागेल. या शतकातील लेखन हे बहुतांशी वैचारिक स्वरूपाचे होते. परकीय राजवटीचा झालेला मानसिक परिणाम, सामाजिक आणि भाषिक बदल नव्या जाणिवांचे विचारप्रवाह समजून- उमजून या काळातले लेखन झाले आणि लेखनाची एक नवी परंपरा अस्तित्वात आली. विशेष म्हणजे या लेखनामुळे त्या काळात विविध चळवळी गतिमान होऊ शकल्या. भाषिक जाणिवाही अधिक प्रगल्भ झाल्या. लेखकांना एक नवी मूल्यदृष्टी प्राप्त झाली. या काळातील मराठी साहित्य वास्तवाकडे वळले. त्यापूर्वीच्या अभिजनवादी मध्यवर्ती मराठी साहित्यप्रवाहाने नवजागृत समाजाच्या आशा- आकांक्षा आणि त्यांच्या चळवळींना समजून घेण्याचा प्रयत्न केला नव्हता. हा प्रयत्न स्वातंत्र्योत्तर काळानंतर होऊ लागला.
दलित, ग्रामीण आणि अन्य साहित्य चळवळींनी सामाजिक वास्तवाचा चेहरा अधोरेखित केला. या चळवळींच्या मागे विशिष्ट असे तात्त्विक अधिष्ठान होते. भूमिका होती. यातूनच विद्रोहाचा एक प्रक्षुब्ध आविष्कार मराठी साहित्यात पाहायला मिळाला. एका अर्थाने मराठी वाड्मयाच्या अनुभवक्षेत्राचा व्यापक अर्थाने या काळात विस्तार झाला. म्हणून आत्मभान ही कोणत्याही लेखकासाठी महत्त्वाची बाब असते. आत्मभानामुळेच लेखक सर्वार्थाने जागृत होतो. तो आत्मचिकित्सा करतो. विचारप्रवर्तन करण्याची क्षमता त्याच्यात येते. दुःख मुक्तीच्या शक्यतेजवळ पोहोचण्याचा त्याचा प्रयत्न असतो. स्वातंत्र्योत्तर काळानंतर अभूतपूर्व स्थित्यंतरे घडली. विशेषतः लोकशाहीचे विकेंद्रीकरण झाले. सत्तेचेही झाले. या सर्व उलथापालथीमुळे शहरी आणि ग्रामीण जनजीवन कमालीचे बदलले. हा बदल अनुभवलेल्या पिढीने साहित्याची निर्मिती केली. लेखक कोणत्यातरी परंपरेतूनच उदयाला येतो. आणि तो आत्मनिष्ठा किंवा समूहनिष्ठा प्रकट करतो. ‘लेखकाचे व्यक्तिमत्व प्रगल्भ असेल, साच्यात बसू न शकणाऱ्या जीवनाच्या अफाट, असीम स्वरूपाचे आकलन करून घेण्याइतकी त्यांची चिंतनशीलता प्रौढ आणि सकस असेल, एकाच विचाराशी बांधून घेण्याच्या मर्यादांची जाणीव त्याला असेल, तर त्याने नागरिक म्हणून पत्करलेली वैचारिक बांधिलकी त्याच्या लेखनाला बाधित करत नाही. एका मर्यादेत ती त्याला पोषकच ठरते.’ (बाळकृष्ण कवठेकर : १९८५, पृष्ठ ३६, ३७) लेखक स्वायत्त असतो. आणि त्याच्याकडून सत्याची अपेक्षा असते. याचा अर्थ त्याने खोटे बोलू नये. जे जाणवलं ते त्याने स्वतःशी प्रामाणिक राहून लिहावे, ही वाचकाची अपेक्षा असते. मात्र आज आपला समकालीन भोवताल वेगाने बदलत आहे. आधी म्हटल्याप्रमाणे अनेक ताण, दबाव लेखकाच्या निर्मितीला बाधित करत आहेत. लेखक म्हणून निर्मितीचे स्वातंत्र्य लेखक पूर्णपणे घेऊ शकेल अशी सामाजिक- राजकीय परिस्थिती सध्या नाही. लेखकावर बंधने आणणाऱ्या अनेक बाबी आहेत. ‘अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य’ हा मुद्दा जगभरात महत्त्वाचा ठरत आहे. व्यक्तिस्वातंत्र्य हे संविधानाने दिलेले मूल्य असले तरी ते सहजासहजी स्वीकारले जात नाही. विचार स्वातंत्र्याचा संकोच होणे ही लेखकासाठी खूप दुःखद घटना असते. किंबहुना लेखक म्हणून तो त्याचा अपमृत्यू असतो. समाजभावना, अस्मिता आणि तत्सम भावनिक गोष्टी प्रबळ होण्यामागे अनेकदा विविध स्वरूपाचे राजकीय डावपेच असतात. हितसंबंध असतात. त्यामुळे लेखकाच्या निर्मितीला सरसकट स्वीकारले जाईलच याची खात्री नसते. विशेषतः आजच्या सोशल मीडियायुक्त काळात तर लिहिणे ही कृती खूप जोखमीची आहे. विवेक गमावलेले निर्बुद्ध लोक लेखकाला ट्रोलच करत नाहीत तर प्रसंगी त्याच्यावर हल्लादेखील करतात.
समाजाला लेखकाची खरंच गरज असते का? किंवा त्या गरजेपोटी लेखक लिहितो का? असे प्रश्न गौण आहेत. परंतु लेखक कलावंतांचे समाजात असणे, ही बाब प्रगल्भ समाजाचे लक्षण मानले जाते. कारण साहित्यात सामान्य माणसांच्या जगण्याचे, त्याच्या आशा- आकांक्षाचे प्रतिबिंब उमटलेले असते. मराठीतील एक महत्त्वाचे कवी दिवंगत दिलीप पुरुषोत्तम चित्रे यांचा ‘कवी काय काम करतो’ या शीर्षकाचा एक लेख (साहित्य आणि अस्तित्वभान : २००६) प्रसिद्ध आहे. हा लेख मुळातूनच वाचायला हवा. या लेखातील काही ओळी मुद्दाम उद्धृत करतो. ‘कवी जे काम करतो त्याचा संबंध त्याच्या भोवतालच्या भाषिक, सांस्कृतिक परिस्थितीशी आहे. कारण आपले समकालीन बोलत असलेल्या भाषिक पार्श्वभूमीवरच कवीची भाषिक जाण उठून दिसते. त्याच भाषेला तो देशकाल निरपेक्ष मूल्यांचे संदर्भ देऊ शकतो किंवा व्यवहारातल्या गाडग्यामडक्यांमधून आध्यात्मिक रूपकं निर्माण करून दैनंदिन जीवनाला विश्वरूप देतो. माणसाचा दैनंदिन भाषिक अनुभव काव्यानुभवाच्या अंतरिक्षात लिहून ठेवण्याचे काम कवी करतात. कवी भाषेतलं संगीत ऐकू शकतो आणि निखळपणे ऐकवू शकतो. तो भाषेतल्या चवी घेऊ शकतो आणि नेमक्या जिव्हाग्रावर आणू शकतो. तो जाणिवेला नेमकं भाषिक रूप देऊ शकतो. तो भाषेत जीवनाचे अर्थ आणि रंग पाहू शकतो आणि दाखवू शकतो. तो भाषेच्या सीमान्तापर्यंत आपल्याला नेऊ शकतो आणि तिच्या आंतरिक तपशिलांकडेही आपली नजर वेधू शकतो, ही निवड भाषिक क्षमता आणि कल्पकता नसते तर एक विशेष आत्मिक क्षमता असते.’ (पृष्ठ ३१९) थोडक्यात काय तर लेखक, कवी, कलावंत हे भाषेच्या समग्र अवकाशात संचार करू शकतात. म्हणूनच कवी लेखकांचं समाजात असणं ही घटना अनेक अर्थाने महत्त्वाची ठरते.
लेखक लिहितो म्हणजे तो भाषिक, सांस्कृतिक परंपरा समृद्ध करतो. लेखक लिहितो म्हणजे व्यवस्थाबदलाचे स्वप्न रेखाटतो. लेखक लिहितो म्हणजे मानवी अस्तित्वासाठी संघर्ष करतो. लेखक लिहितो म्हणजे आपल्या जीवनपरंपरांसह मानवतावादी लोकशाहीची मांडामांड करतो. माणसाच्या स्वातंत्र्याचा, त्याच्या आत्मसन्मानाचा उच्चार करतो. लेखकाला त्याची एक स्वायत्त सांस्कृतिक भूमिका असते आणि त्या भूमिकेचा मूल्यव्यवस्थेशी प्रत्यक्ष- अप्रत्यक्ष संबंध असतो. समाजातल्या प्रश्नांच्या टोकदार जाळीत लेखक हात घालतो. हे सोपे नसते. त्याला काटे टोचतात. त्याला भयंकर जाच होतो. त्याच्या विरोधात अनेकदा कुभांड रचले जाते. त्याला घेरले जाते किंवा वर म्हटल्याप्रमाणे त्याला ‘ट्रोल’ केले जाते. पण मुखवटा घातलेला कोणताही प्रामाणिक लेखक व्यवस्थेला शरण जात नाही. तो अंग चोरून उभा राहत नाही. तो निर्मितीच्या, अभिव्यक्तीच्या नवनवीन दिशा शोधतो. कर्कश गदारोळाने तो अनेकदा हतबल होतो, पण तो संपत नाही. प्रत्येक काळात लेखक जन्माला येतो. कुठे तो तुकाराम असतो. तर कुठे कबीर असतो. कुठे तो एझरा पाउंड असतो तर कुठे तो पाश असतो. कुठे तो चित्रे, कोलटकर, ढसाळ असतो. त्या- त्या काळातल्या सांस्कृतिक चौकटीला धक्का देऊन लेखक आपला भवताल साक्षात करत असतो. भोवतालाची चिकित्सा करत असतो. कविता, कथा, कादंबरी, नाटक, निबंध, चरित्र व आत्मचरित्र - म्हणजे आविष्कारमाध्यम कोणतेही असो, लेखक सकारात्मक बदलासाठी अनेकानेक शक्याशक्यतांचा गंभीरपणे विचार करत असतो. शालीन सभ्यतेच्या रूढ संकेतांना छेद देऊ पाहतो. अर्थात आधी म्हटल्याप्रमाणे लेखन ही वाटते तितकी सहजसाध्य बाब नाही. प्रतिभेचा अभिनिवेश आणि अहंकार दूर करून धर्म, प्रदेश आणि लिंगविशिष्ट बाबींच्या पलीकडे जाऊन लेखकाला लिहिता यायला हवे. त्याची दृष्टी पूर्वग्रहमुक्त असावी. जर त्याला पूर्वद्वेषाच्या सीमा ओलांडता येत नसतील तर त्याच्या निर्मितीला काही अर्थ उरणार नाही. लिहिणे ही एक कलाच आहे. पण केवळ आशयद्रव्य जवळ आहे म्हणून लिहिता येत नाही. त्यासाठी लेखकाला काही सहेतुक प्रयत्न करावे लागतात. त्याशिवाय कुठल्याही कलाकृतीला ‘रूप’ येत नाही. आकृतीबंध किंवा घाट या बाबीही लेखनात महत्त्वाच्या असतात. लेखकाच्या लेखनप्रेरणाच जर उथळ असतील तर ते साहित्य बाजारू ठरण्याची शक्यता अधिक असते. कोणताही चांगला लेखक वाचकांची डिमांड पूर्ण करण्यासाठी नव्हे, तर जीवनानुभवाच्या खोल डोहात उतरल्यानंतर आणि तात्त्विक प्रश्नांच्या भुंग्याने अंतर्मनाला कुरतडून काढल्यानंतर लिहायला प्रवृत्त होतो. वास्तवाकडे पाठ फिरवून लिहिणे हा कृतघ्नपणा असतो. चांगला लेखक असा कृतकपणा करत नाही. ज्या लेखकाचे विचारविश्व समृद्ध आणि आशयसंपन्न असते तो लेखक वाचकाला नवे भान आणून देतो. लेखन ही शब्दकोश किंवा परिभाषाकोश घेऊन करण्याची गोष्ट नसते. तर लेखन स्वतःसह सामाजिक उन्नयन करणारी एक महत्त्वाची प्रक्रिया असते. ‘सर्वांभूती समदृष्टी’ हा लेखकाचा स्वभाव असायला हवा. सुख-दुःख समजून घेण्याएवढे भावनिक मानसिक औदार्य हवे. समग्र जीवनाला समजून कवेत घेण्याची क्षमता हवी. असेच लेखक काळाच्या कसोटीवर टिकतात. पिढीदर पिढी त्यांना वाचक आणि अनुयायी लाभतात. अनुभूतीसंपन्न आणि प्रत्यकारी लेखनाला वाचक स्वीकारतो. संत साहित्य हे याचं सर्वोत्तम उदाहरण आहे.
ज्येष्ठ समीक्षक सुधीर रसाळ यांनी त्यांच्या एका मुलाखतीत म्हटल्याप्रमाणे, ‘लेखक कवीचे अनुभव ही त्यांची निर्मितीसामग्री असते. या अनुभवांचा अर्थ स्पष्ट करणाऱ्या जाणिवा अनुभवांच्या आकलन विश्लेषणातून लेखक- कवींना प्राप्त होत असतात. या जाणिवा लेखक कवीचे अनुभव संघटित करून त्यांना कलारूप देत असतात. लेखक कवीचे अनुभव त्याच्या सभोवतालच्या सामाजिक- सांस्कृतिक वास्तवातून त्याला प्राप्त होत असतात आणि जाणिवा या आलेल्या अनुभवांची निष्पत्ती असल्यामुळे त्या अनुभवांचा आणि तो अनुभव देणाऱ्या विशिष्ट सामाजिक- सांस्कृतिक वास्तवाचा भागच असतात.’ (संस्कृती दिवाळी : २०२१) कोणत्याही लेखकाला समकाळाच्या अंतरंगात प्रवेश करता यायला हवा. त्या काळातील अंत:प्रवाह समजून घेता यायला हवे. लेखक ज्या सामाजिक- सांस्कृतिक पर्यावरणात वाढतो त्यातूनच त्यांची संवेदनशीलता आकाराला येत असते. त्याच्या भावनांचे क्षितिज विस्तृत होत असते. लिहिणे म्हणजे उत्कटपणे जीवन समजून घेणे. मानवी जगणे कमालीचे गुंतागुंतीचे आणि व्यामिश्र आहे. समाजजीवनाचा साचा दिवसेंदिवस बदलत चालला आहे. लोकांचे प्राधान्यक्रम बदलत आहेत. सौंदर्य आणि कलादृष्टीचे स्वरूप बदलत चालले आहे. तत्त्वज्ञान, अध्यात्म, लोकभावना आणि एकूणच मूल्यविसंगत अशा जाणिवा बळावत चालल्या आहेत. अशावेळी नवा विचार मांडणे, जीवनाचा सहृदयतेने शोध घेणे, तेवढे सोपे राहिलेले नाही. पण तरीही लेखक लिहितो कारण त्याची अंतःप्रेरणा त्याला स्वस्थ बसू देत नाही. समाजजीवनातील अंतर्द्वद्वे स्वस्थ बसू देत नाहीत. लेखक हा नेहमी समाजजीवनाच्या अशा द्वंद्वाशी समरस होण्याचा प्रयत्न करतो. चिकित्सा करण्याचा प्रयत्न करतो. या चिकित्सेतून त्याला नव्या जाणिवांचे, नव्या जगाचे दर्शन घडवायचे असते. कधी प्रस्थापितांशी संघर्ष करत तर कधी रूढ सौंदर्यशास्त्राला छेद देत लेखक जीवनवास्तवाच्या नव्या छटा रेखाटण्याचा प्रयत्न करतो. लोकशाही मूल्यांना तो कसोशीने जपण्याचा प्रयत्न करतो. बदलत्या देशकाल परिस्थितीचे भान ठेवून तो लिहितो. एक गोष्ट तर स्पष्टच आहे की, तात्त्विक सत्याचा मार्ग नेहमीच जाचक असतो. पण तरीही लेखक निर्भयपणे व्यक्त होतो. लेखक लिहितो म्हणजे माणसांच्या जीवनजाणिवा उन्नत करतो. लेखक लिहितो म्हणजे सर्वसमावेशक आणि सहिष्णू जीवनाचे भव्य स्वप्न साकार करण्याच्या दिशेने एक पाऊल पुढे टाकतो. लेखक लिहितो म्हणजे आपल्या समकालीन विचारविश्वाला सकारात्मक प्रतिसाद देतो. लेखक लिहितो म्हणजे घनघोर प्रश्नांच्या निबिड कोलाहलाला नवा अर्थ देतो.
▪ पी. विठ्ठल / नांदेड
p.vitthal75@gmail.com
(पूर्वप्रसिद्धी: 'पृथा दिवाळी')
आपल्या प्रतिक्रिया आमच्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहेत .